Ceza, belirli bir davranışa karşılık olarak, bu davranışı azaltmak veya durdurmak amacıyla bir bireye bir sonuç veya olumsuz bir uyarıcı uygulama sürecini ifade eder. Davranış psikolojisi alanında, özellikle de psikolog B.F. Skinner tarafından geliştirilen edimsel koşullanma çerçevesinde anahtar bir kavramdır.
İki tür ceza vardır: pozitif ceza ve negatif ceza. Pozitif ceza, kurallara uymadığı için bir çocuğu azarlamak gibi istenmeyen davranışın ardından hoş olmayan bir uyarıcı eklemeyi içerir. Negatif ceza ise istenmeyen davranışın ardından arzu edilen bir şeyin elden alınmasını içerir; örneğin yanlış davranış nedeniyle sevilen bir oyuncağa veya oyuna erişimin kaybedilmesi gibi.
Ceza kısa vadede davranışı değiştirmede etkili olsa da, potansiyel olumsuz yan etkilerini göz önünde bulundurmak önemlidir. Aşırı veya sert cezalandırma kızgınlık, korku veya endişe duygularına yol açabilir ve bireyin öz saygısına zarar verebilir. Birçok durumda, istenen davranışı ödüllendirmek gibi pekiştirme teknikleri daha etkili olabilir ve daha az olumsuz sonuç doğurabilir.
Örneğin: Bir sınıf ortamında, bir öğretmen bir öğrencinin sık sık sıra dışı konuşarak sınıfı rahatsız ettiğini fark eder. Öğretmen, her aksatma vakası için öğrencinin teneffüs süresini elinden alarak bir cezalandırma stratejisi uygulamaya karar verir. Zamanla, öğrenci teneffüs kaybını sıra dışı konuşmasıyla ilişkilendirmeyi öğrendikçe yıkıcı davranışları azalır.
Ayrıca bakınız:
Edimsel koşullanma
Güçlendirme
B.F. Skinner
Davranışçılık